Ως το 1878, χρονιά που παίρνουν την Κύπρο οι Άγγλοι, η πνευματική ζωή ήταν ανύπαρκτη. Οι άνθρωποι ζούσαν, προσπαθώντας να επιβιώσουν, γύρω από τις εκκλησίες του Αγίου Νικολάου, της Αγίας Ζώνης, του Τιμίου Σταυρού. Ωστόσο το μικρό καντήλι με το λιγοστό του φως, με τη φλόγα του ασθενική να τρεμοσβήνει, δεν έσβησε. Οι παπάδες και οι ιερομόναχοι, οι εφημέριοι των εκκλησιών, κράτησαν τη φλόγα του αναμμένη. Και όταν ήρθαν καλύτεροι καιροί, εκείνη η φλόγα γίνεται φως που διαχέεται και καταυγάζει ολόκληρη την πόλη που άρχισε ήδη να αναπτύσσεται και να επεκτείνεται προς όλες τις κατευθύνσεις.

 

 

Άποψη της πόλης της Αμμοχώστου στα τέλη του 19^ου αιώνα και  μετά την παράδοση της Κύπρου από τους Οθωμανούς στους Άγγλους

 

Όταν οι Άγγλοι πήραν στην κατοχή τους την Κύπρο, το Βαρώσι ήταν ένα χωριό με πληθυσμό περίπου 2000, χωσμένο μέσα στις απέραντες εκτάσεις των κήπων του με τις πορτοκαλιές και τα άλλα οπωροφόρα δέντρα. Η αγορά ένας δρόμος, με λίγα εμπορικά, λίγα πανδοχεία, πολλά αγγειοπλαστικά εργαστήρι (κουζαρικά), καφενεία με ναργιλέδες και σερμπέτια, που ένωνε την ενορία του Αγίου Νικολάου με την ενορία της Αγίας Ζώνης.

Η εκπαίδευση τώρα αρχίζει να γίνεται ανεξάρτητη από την εκκλησιαστική επιρροή. Μπορεί τα σχολεία στην αρχή να λειτουργούσαν σε υποστατικά των εκκλησιών, όπως το σχολείο της Αγίας Ζώνης, αλλά οι διδάσκαλοι δεν ήταν πια κληρικοί.

Κέντρα τώρα της πνευματικής ζωής είναι τα σχολεία ενώ πνευματικές εκδηλώσεις πρέπει να θεωρήσουμε τις απαγγελίες, τους διαλόγους και τα τραγούδια των μαθητών στις διάφορες εθνικές και σχολικές γιορτές. Είναι τα Αρρεναγωγεία με Διευθυντές τους Πολύβιο Παπαδόπουλο και Μιχαήλ Κούμα, και το Παρθεναγωγείο με την Ελένη Χατζηπέτρου. Η Ελένη Χατζηπέτρου ίδρυσε και το Φιλόπτωχο Σύλλογο (1905) που αργότερα εγκαθίδρυσε την εορτή των Ανθεστηρίων με τη θεαματική παρέλαση των ανθοστόλιστων αρμάτων και την Πομπή των Παναθηναίων.

Το 1911, τριαντατρία χρόνια ύστερα από την Αγγλική κατοχή, ένα μεγάλο γεγονός σημαδεύει την ιστορία της πόλης μας. Η ίδρυση του Συλλόγου με το όνομα «Αναγνωστήριον Ανόρθωσις». Εδώ θα αρχίσουν να γίνονται διαλέξεις, δημιουργείται η πρώτη μαντολινάτα της πόλεως, η πρώτη βιβλιοθήκη. Από την Αθήνα και τα άλλα κέντρα το Ελληνισμού καταφθάνουν εφημερίδες και περιοδικά που διαβάζονται με πραγματική δίψα από τα μέλη του Συλλόγου. Η Ανόρθωσις καλλιεργεί το εθνικό αίσθημα και πρωτοστατεί σε κάθε εθνική εκδήλωση.

Σ’ αυτή την περίοδο εκδίδονται και οι πρώτες τοπικές εφημερίδες με πολιτικό, σατιρικό και φιλολογικό περιεχόμενο όπως το «Πύξ Λάξ» (1903–1908) του Ζαχαρία Γ. Σωτηρίου, η «Σαλαμίς» (1907–1911) του Λ.Γ. Ζαλουμίδη, η «Αμμόχωστος» (1912-1921) και πάλι του Ζαλουμίδη, η «Μικρούλα» (1918-1919), λόγω του μικρού σχήματος της, του Λ.Γ. Λοϊζου, και το περιοδικό η «Νέα Εποχή» του Γιάννη Σταυρινού Οικονομίδη. Ξεχωριστή όμως θέση ανάμεσα σε αυτά τα έντυπα κατέχει η φιλολογική δεκαπενθήμερη Εφημερίδα των Κυριών «Εστιάδες» (1913) με διευθύντρια και συντάκτη την Περσεφόνη Παπαδοπούλου που ως παιδαγωγός άφησε έντονη τη σφραγίδα της στην εκπαίδευση και στην Κύπρο, αλλά και στην Ελλάδα. Ήταν Διευθύντρια της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Πατρών.

Η κατασκευή του λιμανιού, η εγκαθίδρυση της σιδηροδρομικής επικοινωνίας με τη Λευκωσία, η ίδρυση κυβερνητικών τμημάτων και η εγκατάστασή τους σε μεγαλοπρεπή κτίρια, η ανάπτυξη του εμπορίου κ.α. μετατρέπουν το Βαρώσι σε πόλη με μεγάλες προοπτικές αυξήσεως του πληθυσμού και οικοδομικής επεκτάσεως.

 

 

Ο σιδηροδρομικός σταθμός Αμμοχώστου την δεκαετία του ‘40

 

Το 1924 το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων της Ελλάδος αναγνωρίζει το πλήρες εξατάξιο Γυμνάσιο της πόλεως, που είχε αρχίσει τη λειτουργία του από το Σεπτέμβριο του 1923, ως ισότιμο με τα άλλα εξατάξια Γυμνάσια της Ελλάδας. Καθηγητές και Γυμνασιάρχες με πνευματικό ανάστημα επανδρώνουν το νέο σχολείο, και ταυτόχρονα επεκτείνουν τις πνευματικές τους δραστηριότητες στην πόλη.

Αναφέρω τον Δημήτριο Χαμουδόπουλο. Ο Χαμουδόπουλος είναι μια σημαντική πνευματική φυσιογνωμία του Ελληνισμού. Άριστος διδάσκαλος, παιδαγωγός και επιστήμονας, γνώστης της ελληνικής και ευρωπαϊκής φιλολογίας, ευφραδής ρήτορας και ομιλητής, έδωσε τα πρώτα χαρακτηριστικά στην προσωπογραφία της Αμμοχώστου. Πρόσφυγας από τη Σμύρνη, ήταν και ένας εξαίρετος ποιητής.

Από τους εκπαιδευτικούς επίσης ο Αρσένιος Νικολαΐδης (1890–1964) δημοσίευσε αφηγήματα και ιστορικές μελέτες σε εφημερίδες και περιοδικά. Ο Μιχαήλ Κούμας εμπνευσμένος από τις παραδόσεις του τόπου μας έγραψε τα «Κυπριώτικα Διηγήματα» (1928). Ο Κυριάκος Παύλου Ρωσσίδης συγκεντρώνει σε βιβλίο μικρά κείμενά του με τον τίτλο «Τίποτε απ’ ΄Όλα» (1933).

Το 1930 ιδρύθηκε και το Λύκειο Ελληνίδων Αμμοχώστου από τη Μαρία Π. Ιωάννου. Ο χώρος του Λυκείου γίνεται ένα άλλο ακόμη βήμα από όπου θα δίδονται διαλέξεις και συναυλίες από σημαντικούς καλλιτέχνες και λογοτέχνες στις εβδομαδιαίες φιλολογικές του συγκεντρώσεις καθιερώνει επίσης τις παραστάσεις του θεάτρου για παιδιά: το παιδικό θέατρο.

Την ίδια εποχή ιδρύεται ακόμη ένα σχολείο Μέσης Παιδείας, η «Ανωτέρα Αγγλική και Εμπορική Σχολή Βαρωσίων» του Αντώνη Σιακαλλή. Επίσης το Σωματείο «Ανόρθωσις» μετονομάζεται σε «Μουσικοφιλολογικός και Φιλαθλητικός Σύλλογος η Ανόρθωσις» και συνεχίζει την πλούσια δράση του. Το 1933 εκδίδει με πρόλογο του Κώστα Προυσή την ποιητική συλλογή του Παύλου Λιασίδη «Τα Φκιόρα της Καρκιάς μου».

Χαρακτηριστικό επίσης στο στάδιο αυτό, όπως και στο προηγούμενο, είναι η έκδοση τοπικών εφημερίδων. Εκδίδονται «Το Ελεύθερον Βήμα – Κόπανος» (1921–1930) του Ι.Σ. Δικωμίτη, η «Πρόοδος» (1925) του Λ.Γ. Ζαλουμίδη, η «Δημιουργία» (1926-1929) του Κυριάκου Παύλου Ρωσσίδη με υποδιευθυντή το Λ.Γ. Ζαλουμίδη, και τέλος η «Ακρόπολις» των Αναστάση Οικονομίδη και Ανδρέα Χ. Γαβριηλίδη.

Ο Λουκάς Γ. Ζαλουμίδης είναι μια γραφική φυσιογνωμία, με άνθος στην κομβιοδόχη, τακτικός ρήτωρ στην επέτειο της Εθνικής μας παλιγγενεσίας με τη συνήθη αρχή «Ανέτειλε και πάλιν...», με πλούσια εκδοτική δράση.

Οι εκδοτικές του προσπάθειες εν τέλει θα τον εξαντλήσουν οικονομικά, γιατί όπως χαρακτηριστικά παρατήρησε ο καθηγητής κάποτε των Γαλλικών στο Γυμνάσιο, μανιώδης συλλέκτης γραμματοσήμων, βιολιστής και ζωγράφος, νομικός και φιλοσοφών στη ζωή Μιχαλάκης Χατζηδημητρίου, «Ο Ζαλουμίδης έβκαλεν εφημερίδαν το τζαιρόν που ο κόσμος εν ήξερεν να δκιεβάσει».

Ταιριάζει στο σημείο αυτό να αναφέρουμε πως μια συγκεντρωτική έκθεση των έργων του Χατζηδημητρίου στην Πινακοθήκη του Δήμου Αμμοχώστου, λίγο πριν το 1974, έδειξε πως η ενασχόλησή του με την τέχνη δεν ήταν καθόλου περιστασιακή.

Σημαντική μορφή, όχι μόνο για την πόλη αλλά γενικότερα για την Κυπριακή λογοτεχνία, είναι ο Νίκος Σ. Βραχίμης (1914-1961). Έργα του σε βιβλία είναι το «Eldorado» (1934), οι «Μεταπτώσεις» (1939), τα «Αποσπάσματα» (1941) και «Ο Άγνωστος» (1944). Πολλά επίσης άλλα ποιήματα και διηγήματά του είναι δημοσιευμένα στα περιοδικά «Κυπριακά Γράμματα», «Φιλολογική Πάφος» και «Κυπριακά Χρονικά». Ο Ν.Σ. Βραχίμης είναι από τους πρώτους Κύπριους ποιητές που προσπάθησε να γράψει με τη σύγχρονη αίσθηση και τεχνοτροπία. Στην πεζογραφία του διασπά το μύθο, και με τη χρήση του εσωτερικού μονολόγου περιγράφει ψυχικές καταστάσεις, ελευθερωμένες από τη χρονική αλληλουχία συνταιριάζοντας πεζά στοιχεία της καθημερινότητας με στοιχεία ποιητικής εξάρσεως.

Στα χρόνια του Β’  Παγκοσμίου Πολέμου φροντισμένες και αξιόλογες ήταν οι θεατρικές παραστάσεις που έδωσε ο Φώτος Χατζησωτηρίου με έργα δικά του και ξένα ιδρύοντας την «Ελεύθερη Σκηνή».

Με το τέλος του πολέμου αρχίζει μια νέα εποχή για την Αμμόχωστο. Ο πληθυσμός αυξάνει και η πόλη επεκτείνεται τόσο ώστε οι ενορίες της να ενώνονται η μια με την άλλη. Ανακαλύπτεται τώρα και η θάλασσα. Κτίζονται πολλά παραλιακά σπίτια και αποπερατώνονται και τα πρώτα ξενοδοχεία. Στο στάδιο αυτό η πόλη εγκαταλείπει την ονομασία της Βαρώσια από την τουρκική λέξη varos: προάστειο, και υιοθετεί την ελληνική ονομασία «Αμμόχωστος».

Προσωρινή ύφεση στην πνευματική ζωή παρουσιάζεται κατά τα έτη του απελευθερωτικού αγώνα 1955–1959. στα χρόνια αυτά μόνη μέριμνα ήταν ο αγώνας. Με την ανεξαρτησία όμως τα πνευματικά ενδιαφέροντα συνεχίζονται με μεγαλύτερο ακόμα ενθουσιασμό.

Τα σχολεία συνεχίζουν τις πνευματικές τους εκδηλώσεις με χορωδίες, ορχήστρες και θεατρικές παραστάσεις. Οι παραστάσεις των αρχαίων τραγωδιών του Α΄ Γυμνασίου Αμμοχώστου: Ιφιγένεια η εν Ταύροις, Ικέτιδες, Μήδεια, Οιδίπους Τύραννος, στο Ηραίο ή στα Προπύλαια του σχολείου ή στο αρχαίο θέατρο της Σαλαμίνας είχαν ξεπεράσει κατά πολύ τα μαθητικά επίπεδα, και ήταν παραστάσεις με αξιώσεις στον πνευματικό χώρο.

Ο Φιλόπτωχος Σύλλογος, η Ανόρθωση και το Λύκειο Ελληνίδων συνέχισαν τις εκδηλώσεις τους. Αξιόλογο θέαμα ήταν η αναπαράσταση του Κυπριακού Γάμου στο Λύκειο Ελληνίδων.

Ο Δήμος Αμμοχώστου επίσης έρχεται τώρα να επεκτείνει τις δραστηριότητές το στον πνευματικό τομέα. Ιδρύει τη Δημοτική Βιβλιοθήκη και τη Δημοτική Πινακοθήκη. Η Πινακοθήκη συγκεντρώνει ωραιότατα έργα των Κυπρίων και των Ελλαδιτών ζωγράφων: του Κόντογλου, του Τσαρούχη, του Χατζηκυριάκου – Γκίκα, του Μόραλη, κ.ά.

 

 

Ο Γιώργος Φιλίππου Πιερίδης ήταν ο διευθυντής και η ψυχή της Δημοτικής Πινακοθήκης Αμμόχωστου που ιδρύθηκε στα μέσα της δεκαετίας του '50

 

Πολλοί ποιητές, πεζογράφοι, μουσικοί, ζωγράφοι έζησαν στην πόλη μας και δημιούργησαν αξιόλογο έργο. Δεν θα αναφερθώ όμως ονομαστικά στο έργο τους γιατί ακόμα συνεχίζουν τη δημιουργία τους.

Ανάμεσα τους έζησε και δημιούργησε το μεγάλο του έργο ο ζωγράφος Γ. Πολ. Γεωργίου (1901–1972). Ο Γ. Πολ. Γεωργίου έδωσε με τη ζωγραφική του τη αληθινή αλλά συγχρόνως τραγική ψυχή της Κύπρου. Και αργότερα με τον απελευθερωτικό μας αγώνα απεικόνισε σε μεγάλους πίνακες το τραγικό μεγαλείο της ψυχής αυτής σ’ όλη της την αρχοντιά. Τα «Φυλακισμένα Μνήματα», τα «Κύπρια Σάγα», «Ο Αχυρώνας στο Λιοπέτρι», το «Γρηγόρη, ες αεί», είναι έργα με επικές διαστάσεις και επιτεύγματα μοναδικά. Έργα του κοσμούν πολλές γκαλερίες και Μουσεία στην Ευρώπη και την Αμερική. Η διεθνής κριτική μίλησε με ενθουσιασμό για τον Γεωργίου, και τον αναγνωρίζει ως σημαντικότατο ζωγράφο.

Η πόλη μας είχε την ευτυχία και τη χαρά να φιλοξενήσει σημαντικούς πνευματικούς ανθρώπους, κι ανάμεσα σε πολλούς άλλους, τους ποιητές Γιώργο Σεφέρη και Οδυσσέα Ελύτη. Καλεσμένοι στην Κύπρο από το φίλο τους κ. Ευάγγελο Λ. Λουίζο έμειναν στον «σπίτι που πάει να γίνει φυτό», όπως έγραψε ο Σεφέρης, για το ωραίο αρχοντικό της οδού Ηρακλέους. Το γεγονός έχει μεγάλη σημασία, γιατί καρπός αυτής της παραμονής είναι τα ποιήματα του Σεφέρη «....Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν....» ή όπως αργότερα μετονομάστηκε το βιβλίο του «Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ΄», που αναφέρονται στον κόσμο της Κύπρου. Αλλά και στον Ελύτη ανιχνεύουμε τις εμπειρίες της Κύπρου όπως στη «Μαρία Νεφέλη» και σε άλλα του κείμενα.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό που διαμορφώνει τη φυσιογνωμία της πόλεως είναι η Βιβλιοθήκη του Δημ. Ν. Μαραγκού μοναδική για τον πλούτο της σε βιβλία που αναφέρονται στην Κύπρο, βιβλία δυσεύρετα και πανάκριβα.

 

 

23 Απριλίου 1950, ημέρα που παραδίδεται η βιβλιοθήκη Γυμνασίου Αμμοχώστου, δωρεά του Νικολάου Μαραγκού. Το 1974 η βιβλιοθήκη είχε να επιδείξει 15.000 τόμμους.

 

Το πιο σημαντικό όμως γεγονός που ολοκληρώνει τη φυσιογνωμία της πόλεως είναι η ίδρυση του «Επιστημονικού και Φιλολογικού Συλλόγου Αμμοχώστου» ΕΦΣΑ, το 1960 . Ψυχή του Συλλόγου ο ιδρυτής και Πρόεδρός του Δρ Κυριάκος Χατζηιωάννου. Ο Δρ Χατζηιωάννου, διαπρεπής εκπαιδευτικός, και επιστήμονας με διεθνή ακτινοβολία, συγγραφέας του μεγαλόπνοου και πολύτομου έργου «Η Αρχαία Κύπρος εις τα Ελληνικάς Πηγάς», κατόρθωσε να δημιουργήσει με τον ΕΦΣΑ αληθινή πνευματική ζωή και πνευματική κίνηση.

 

 

Έμβλημα του «Επιστημονικού και Φιλολογικού Συλλόγου Αμμοχώστου» που ιδρύθηκε από τον Δρ. Κυριάκο Χατζηιωάννου το 1960

 

Διαλέξεις, ομιλίες, συζητήσεις, εθνικοί εορτασμοί που δεν έμοιαζαν σε τίποτα με ό,τι είχαμε συνηθίσει, τιμητικές εκδηλώσεις ήταν οι δραστηριότητες του Συλλόγου. Διαπρεπείς λογοτέχνες και επιστήμονες, ξένοι και ντόπιοι, ακούστηκαν από το βήμα του ΕΦΣΑ που μπορούσε να συγκριθεί με ένα Ελεύθερο Πανεπιστήμιο.

Και σαν φυσικό αποτέλεσμα όλης αυτής της εργασίας ήρθε η έκοση του Δελτίου του ΕΦΣΑ. Σύγγραμμα ετήσιο που συγκέντρωνε όλες τις δραστηριότητες της χρονιάς. Το Δελτίο είναι πηγή και βοήθημα για τη συγγραφή φιλολογικών και επιστημονικών πραγματειών. Την έκδοση που διέκοψε η Τουρκική εισβολή που έκοψε και την ανάσα της πόλεως.

Με τη μεγάλη πληγή που άνοιξε η Τουρκική εισβολή του 1974 οι κάτοικοι της Αμμοχώστου με πόνο ψυχής, απαρηγόρητοι και συντετριμμένοι βρήκαν καταφύγιο στις ελεύθερες περιοχές του νησιού. Άλλοι έχασαν το νόημα της ζωής, και άλλοι μέσα στα ερείπια της ψυχής τους είδαν το φωτεινό σημάδι της ελπίδας.

Η πνευματική Αμμόχωστος σιγά σιγά άρχισε να αναστηλώνεται και να συνεχίζει τη δημιουργία της στη διασπορά. Και η πόλη έγινε όραμα, που δεν μπορούν να φθείρουν μήτε οι αρουραίοι, μήτε τα φίδια, μήτε τα στοιχεία της φύσεως, που όπως πληροφορούμαστε πανηγυρίζουν θριαμβευτικά μέσα στα άδεια σπίτια και στους έρημους δρόμους.

Σημείωση: Κείμενο από τον Θεοδόση Νικολάου στην Έκδοση Μητέρων Εκτοπισθέντων Μαθητών Αμμοχώστου το 1983