Από την εποχή της Οθωμανικής Περιόδου υπήρχαν κάποιας μορφής Δήμοι. Βασικά η τοπική αυτοδιοίκηση ασκείτο από τα Mejlis-i Idare (Επαρχιακά Λαϊκά/Διοικητικά Συμβούλια) που αποτελούσαν τα επαρχιακά διοικητικά όργανα και στα οποία αντιπροσωπεύονταν οι κοινότητες. Κατά τη μετάβαση από την Oθωμανική στη Bρετανική κατοχή, το Mejlis-i Idare κάθε επαρχίας συνίστατο από πέντε Τούρκους και τρεις Έλληνες μέλη: τον Καϊμακάμη (και επί Αγγλοκρατίας τον Διοικητή της επαρχίας) ως πρόεδρο, τον Καδή, τον Ορθόδοξο Επίσκοπο της επαρχίας ή εκπρόσωπό του, τον Γραμματέα του Αρχιταμείου και τέσσερα εκλελεγμένα μέλη, δύο Έλληνες και δύο Τούρκους. Τα Επαρχιακά Συμβούλια συνέχισαν την ύπαρξη τους καθ’όλη τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας (ο σχετικός νόμος ίσχυε θεωρητικά μέχρι το 1959 και την τυπική του κατάργηση το 2005), αλλά με πολύ περιορισμένες εξουσίες (επιλογή κοινοταρχών, έκδοση πιστοποιητικών και διαταγμάτων για την είσπραξη φόρων κλπ) εφόσον πλέον λειτουργούσαν οι Δήμοι, αλλά και οι Άγγλοι Διοικητές (Commissioners), οι οποίοι είχαν εκτεταμένες λειτουργίες και εξουσίες. Τον πρώτο χρόνο της βρετανικής διακυβέρνησης οι Άγγλοι δεν διόρισαν δημοτικές επιτροπές, αλλά χρησιμοποίησαν τα υφιστάμενα επί Οθωμανικής Κατοχής συμβούλια.

 

Κατά την Βρετανική απογραφή του 1881, ο πληθυσμός της Αμμοχώστου μαζί με τα Βαρώσια ήταν 725 μωαμεθανοί, 1,813 Έλληνες ορθόδοξοι και 26 άλλων θρησκευμάτων

 

Επί Αγγλοκρατίας τα Δημαρχεία αποτελούσαν τα κυριότερα όργανα τοπικής/αστικής αυτοδιοίκησης. Οι Βρετανοί αρχικά όρισαν Επιτροπές για την κάθε πόλη, με Πρόεδρο που διοριζόταν από τον Αρμοστή και έναν Έλληνα και έναν Τούρκο Συμβούλους. Με νόμο του 1882 καθιερώθηκε η αναλογική εκπροσώπηση Ελλήνων και Τούρκων. Οι Δήμαρχοι και τα Δημοτικά Συμβούλια εκλέγονταν από τους κατοίκους των πόλεων κάθε τέσσερα χρόνια (η πλειοψηφία των Δημοτικών Συμβούλων εξέλεγε τον Πρόεδρο-Δήμαρχο και Αντιπρόεδρο του Συμβουλίου). Ενώ οι Μουκτάρηδες (Κοινοτάρχες) και Αζάδες (τέσσερεις βοηθοί των Μουκτάρηδων) εκλέγονταν κάθε δύο χρόνια (με εξαίρεση ορισμένες χρονικές περιόδους, όπως 1891-1906 και από το 1923 και εφεξής, που διορίζονταν) και είχαν καθήκοντα σχετικά με τις κοινότητές τους. Το 1884 νομοθετήθηκε ότι αν δεν υπήρχε δεόντως εκλελεγμένο Συμβούλιο (π.χ. λόγω αποχής των Τουρκοκυπρίων) ο Αρμοστής διόριζε Επιτροπή από έναν Έλληνα και έναν Τούρκο, με Πρόεδρο Άγγλο αξιωματούχο. Ήδη με νόμο του 1880 οι Δήμοι είχαν καταστεί ανεξάρτητοι από Κυβερνητικές παρεμβάσεις. Αυτό δεν εμπόδισε τους Άγγλους το 1885 να σχολιάσουν δυσμενώς τους Δήμους Λευκωσίας, Λεμεσού και Λάρνακας, αλλά και να επαινέσουν τους Δήμους Αμμοχώστου, Κερύνειας και Πάφου για την επιτυχία τους, που βασίστηκε στο ότι ακολουθούσαν τις συμβουλές του Διοικητή της Επαρχίας τους. Γενικά, τα πρώτα εκείνα χρόνια, οι Άγγλοι θεωρούσαν ότι οι Κύπριοι δεν ήταν έτοιμοι για αυτοκυβέρνηση. Μια πηγή κακών σχέσεων ανάμεσα σε Έλληνες και Τούρκους ήταν η δημιουργία χωριστών εκλογικών καταλόγων, με βάση τον πληθυσμό του κάθε Δήμου. Μετά το 1908 ομαλοποιήθηκαν οι διαδικασίες και διενεργούνταν εκλογές ανά τριετία. Οι τελευταίες το 1929, λόγω των ταραχών του 1931 και οι Δημοτικοί Σύμβουλοι διορίζονταν μέχρι το 1943, οπότε επανήρχισαν οι εκλογές, με νέα αναστολή το 1955. Σημειωτέον ότι οι γυναίκες στερούνταν εκλογικών δικαιωμάτων.

 

 

«Είναι η καινούρια Αμμόχωστος, με το ανοικτό εμπορικό λιμάνι της, το σπουδαιότερο αραξοβόλι της Κύπρου», έγραφε στη δεκαετία του '50 η Αθηνά Ταρσούλη. Το 1932 κατασκευάστηκε το σύγχρονο λιμάνι, αποτελώντας έτσι σημαντικό παράγοντα προώθησης της ανάπτυξης της πόλης και συντελώντας στην αύξηση της οικονομικής επιρροής της σε όλη την Κύπρο.

 

Διοικητικά η Επαρχία Αμμοχώστου συνέχισε να υποδιαιρείται σε 3 nahiehs ή υποεπαρχίες, όπως επί των Οθωμανών, δηλαδή στις υποεπαρχίες Μεσαορίας, Καρπασίας και Αμμοχώστου. Τα κύρια καθήκοντα των Δημοτικών Αρχών περιλάμβαναν την καθαριότητα, τη συντήρηση και επιδιόρθωση των δρόμων, τον φωτισμό, την υδροδότηση, τον εξωραϊσμό της πόλης κ.ά. Σημειώνεται ότι στο Δημοτικό Συμβούλιο συμμετείχαν και οι Τούρκοι Σύμβουλοι και οι εξουσίες του κάλυπταν ολόκληρη την Αμμόχωστο, περιλαμβανομένης και της εντός των τειχών πόλης. Αυτό διήρκεσε μέχρι το 1957, οπότε η συνεργασία διεκόπη και οι Δήμοι στην πράξη διχοτομήθηκαν. Ο διαχωρισμός συνεχίστηκε και στα επόμενα χρόνια.

Ο πρώτος Δήμαρχος, 1878-1879, (διορισθείς ή κατείχε τη θέση πριν από την άφιξη των Άγγλων) ήταν ο Σωτήριος (Μιχαηλίδης) Εμφιετζής (1838-1894). Εξελέγη για δεύτερη θητεία 1882-1886. Ασχολείτο με το εμπόριο και διετέλεσε μέλος του Νομοθετικού Συμβουλίου 1886-1887. Επίσης, υπήρξε μέλος της Σχολικής Επιτροπείας (Εφορείας Ελληνικών Εκπαιδευτηρίων) και του συμβουλίου του Αναγνωστηρίου Σαλαμίς.

Το 1879-1882, ο Ευαγγέλης Λοΐζου (1840-1909), πιθανότατα ο πρώτος εκλελεγμένος Δήμαρχος της πόλης. Γεννήθηκε στην Αμμόχωστο (από μητέρα Επτανησιακής καταγωγής), ήταν μεγαλοκτηματίας και δραστηριοποιήθηκε στο εμπόριο με τον αδελφό του Χρυσόστομο. Διετέλεσε πρόεδρος της Σχολικής Επιτροπείας για μεγάλη χρονική περίοδο και του συμβουλίου του Αναγνωστηρίου Σαλαμίς.

Ο Λουκάς Γεωργίου (1854-1922) κατείχε το αξίωμα του Δημάρχου για τρεις θητείες, 1886-1887, 1905-1906, 1910-1916. Ήταν μεγαλέμπορος μαζί με τον αδελφό του Πολύβιο (πατέρα του ζωγράφου Γιώργου Πολ. Γεωργίου). Διετέλεσε μέλος της Επαρχιακής Εκπαιδευτικής Επιτροπείας και του συμβουλίου του Αναγνωστηρίου Σαλαμίς και πρόσφερε σημαντικές δωρεές (π.χ. ανέγερση νοσοκομείου, σχολικού κτηρίου).

Το 1887-1893 και για δεύτερη θητεία το 1906-1907 Δήμαρχος διετέλεσε ο Χρυσόστομος Λοΐζου (1853-1918), ο οποίος το 1900 υπήρξε εκ των ιδρυτών του Ταμιευτηρίου Σαλαμίς, όπως και οι Ευαγγέλης (αδελφός του) και Λούης Λοΐζου, οι Λουκάς και Πολύβιος Γεωργίου, ο Γεώργιος Μιχαηλίδης κ.ά.

Ακολούθησε, το 1907-1910, ο Λούης Ευαγγέλη Λουίζου (1877- 1941), γόνος πλούσιας αστικής οικογένειας (άλλαξε το όνομα Λοΐζου σε Λουίζου). Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και όταν ήταν φοιτητής πολέμησε το 1897 στην Κρήτη υπό τον Τιμολέοντα Βάσσο, ο οποίος τον αναφέρει σε επίσημες εκθέσεις του. Σε εφημερίδα του 1909 γίνεται επαινετική αναφορά στα έργα του Δημάρχου Λούη Ε. Λουίζου: αποπεράτωση της οδού Φαλήρου, νέος δρόμος προς τα Κάτω Βαρώσια, επίστρωση της οδού Αγίου Μέμνονος, επιδιορθώσεις δρόμων, δημόσιες κρήνες, βελτίωση του φωτισμού της οδού Αγοράς «αντικαταστήσας τους παλαιούς φανούς πετρελαίου διά λυχνιών Lux», τοποθέτηση φανών στα Κ. Βαρώσια και Άγιο Λουκά, ίδρυση φυτωρίου. Διετέλεσε πρόεδρος της Ανόρθωσης (1919- 1920) και πρόεδρος της Σχολικής Επιτροπείας των Ελληνικών Εκπαιδευτηρίων και μέλος της Επαρχιακής Εκπαιδευτικής Επιτροπείας. Διετέλεσε μέλος του Νομοθετικού Συμβουλίου για 15 χρόνια. Συμμετείχε στην κυπριακή πρεσβεία στο Λονδίνο με τον Αρχιεπίσκοπο Κύριλλο Γ΄ το 1918-1919, ήταν φίλος του Ελευθερίου Βενιζέλου και παρέμεινε εξόριστος στην Αθήνα μετά το 1931.

Δήμαρχος της πόλης για μια πολύ μεγάλη περίοδο, 1916-1943, διετέλεσε ο Γεώργιος Εμφιετζής (1879-1956), γυιος του Σωτήρη). Σπούδασε νομικά στην Αθήνα. Το 1925 εξελέγη πρόεδρος της Τράπεζας Αμμοχώστου, ενώ διετέλεσε πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου και πρόεδρος της Σχολικής Επιτροπείας (1913-1917 και 1923-1956). Συμμετείχε στην κυπριακή πρεσβεία στο Λονδίνο με τον Αρχιεπίσκοπο Κύριλλο και υπήρξε μέλος του Νομοθετικού Συμβουλίου για δύο περιόδους (1916-1921 και 1925-1930). Τα πρώτα χρόνια της δημαρχιακής του θητείας αναγορευόταν κατόπιν κανονικών εκλογών, αλλά την περίοδο της Παλμεροκρατίας μέχρι το 1943 διοριζόταν από τον Κυβερνήτη. Κατά τη μακρά θητεία του επιτέλεσε αξιόλογο έργο: ασφαλτόστρωση και ηλεκτροφωτισμός των δρόμων τη δεκαετία του 1930, εξωραϊσμός της πόλης, ύδρευση. Ενδιαφέρουσα ήταν η μετακίνηση των αγγειοπλαστών από τις κεντρικές περιοχές της πόλης, όπως η οδός Ερμού, όπου ο καπνός των καμινιών προκαλούσε ενόχληση στους κατοίκους. Ως αποτέλεσμα, στους εκκενωθέντες χώρους ανεγέρθηκαν σύγχρονα οικοδομήματα. Επίσης, προχώρησε στην ανέγερση Δημοτικής Αγοράς το 1938. Χαρακτηριστικά, όταν έγινε γνωστό ότι θα αγοραζόταν γη για τον σκοπό αυτόν στο άκρο της τότε πόλης, οι Βαρωσιώτες άρχισαν να διαμαρτύρονται ότι «θα μας έπαιρνε μέσα στις κουφάδες». Όταν όμως ανοίχθηκε δρόμος μέχρι την παραλία, άρχισαν να κτίζουν κατοικίες κατά μήκος του δρόμου.

 

 

Κατάστημα πώλησης πήλινων αγγείων («κουζάρικο») στην περιοχή Αμμοχώστου. Δελτάριο Σάββα Ιωάννου, γύρω στα 1910.

 

Μέχρι το 1943 οι Δήμαρχοι προέρχονταν, όπως διαφαίνεται πιο πάνω, από την αστική ελίτ και τις εύπορες οικογένειες, τους γνωστούς προκρίτους/προύχοντες, που επίσης εκπροσωπούσαν την πόλη στο Νομοθετικό Συμβούλιο. Το 1943 προκηρύχθηκαν εκλογές, μετά από μακρά διακοπή (από το 1930 περίπου, οπότε οι Δήμαρχοι διορίζονταν από την αποικιοκρατική κυβέρνηση) και για πρώτη φορά εκλέγονται Δήμαρχοι του ΑΚΕΛ (που είχε ιδρυθεί το 1941) τόσο στη Λεμεσό (ο Γ.Γ. του ΑΚΕΛ Πλουτής Σέρβας) όσο και στην Αμμόχωστο, όπου εξελέγη ο Αδάμ Αδάμαντος, ο πρώτος αριστερός Δήμαρχος της πόλης, που ξεκίνησε μια μακροχρόνια παράδοση στον Δήμο Αμμοχώστου. Αντίπαλός του ήταν ο Γ. Παπαδόπουλος και η εκλογική διαμάχη διεξήχθη σε οξείς τόνους, με τους αριστερούς να κατηγορούν τον υποψήφιο της δεξιάς επειδή διετέλεσε Δημοτικός Σύμβουλος διορισθείς από τον Palmer, και οι αριστεροί να αποκαλούνται άθεοι και απάτριδες.

Ο Αδάμαντος γεννήθηκε στη Δερύνεια το 1904, σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και θεωρείται σημαντική ηγετική φυσιογνωμία. Δίδαξε και διηύθυνε διάφορες Σχολές. Διακρινόταν για την ευρυμάθεια, την πνευματική καλλιέργεια και τις ρητορικές ικανότητές του. Ο Φιφής Ιωάννου, Γ.Γ. του ΑΚΕΛ , τον περιγράφει: «Φυσιογνωμία αδρή, διανοούμενος με φινέτσα, καθηγητής και πολιτικός που διέθετε κυριολεκτικά ελκτικές μαγνητικές ιδιότητες…». Και ο Κώστας Κύρρης, αναφερόμενος στους έξι πρώτους αποφοίτους του Γυμνασίου Αμμοχώστου το 1924, τον χαρακτηρίζει: «έγκριτος φιλόλογος καθηγητής, υπηρετήσας επί μακρόν εις το εξ ου απεφοίτησεν Γυμνάσιον (1929-1942) και την πόλιν ως Δήμαρχος (1943-1953), διατελέσας δε και διευθυντής του Ανωτέρου Παρθεναγωγείου (1939-1940) και καθηγητής του Διδασκαλικού Κολλεγίου (1954 μέχρι του θανάτου του το 1959)». Ο Αδάμαντος πρόσφερε πολλά στην πόλη, τόσο ως εκπαιδευτικός και διανοούμενος, όσο και ως Δήμαρχος και διορατικός πολιτικός. Το έργο του ήταν πολυσχιδές και κοινωνικά επωφελές. Το 1947 καταρτίστηκε το Ρυθμιστικό Σχέδιο Ανάπτυξης Αμμοχώστου (από τον αρχιτέκτονα Σταύρο Οικονόμου, βάσει προτάσεων επιτροπής που συστάθηκε το 1944) προς αντιμετώπιση της εσφαλμένης πολεοδομικής ανάπτυξης, ιδιαίτερα της ανεξέλεγκτης ανέγερσης οικοδομών στην παραλία, γεγονός που κατέστησε δύσκολη την πρόσβαση των πολιτών. Το σχέδιο προνοούσε την ορθολογιστική ανάπτυξη, τον καθορισμό ζωνών ανάπτυξης (με διαχωρισμό των οικιστικών και βιομηχανικών περιοχών), πρόβλεψη για την αύξηση του πληθυσμού τα επόμενα 50 χρόνια, χωριστά οργανικά κέντρα στα προάστια και την παλιά πόλη, κλπ. Ο Μιχαλάκης Μοντάνιος, μαθητής του Αδάμαντος, δραστήριο στέλεχος του εργατικού κινήματος, υποψήφιος αντιδήμαρχος στις ανεπιτυχείς εκλογές του 1953 και γνωστός δικηγόρος της Αμμοχώστου, τον περιγράφει ως δάσκαλο του γένους και ως εμπνευσμένο και μεθοδικό, τόσο εύγλωττο και πειστικό που οι ώρες μαζί του ήταν ώρες αληθινής μυσταγωγίας. Στενός συνεργάτης του Αδάμαντος ήταν επίσης ο Πρόδρομος Παπαβασιλείου, Δημοτικός Σύμβουλος και γραμματέας των συντεχνιών, ο οποίος θεωρεί ότι ο Δήμαρχος έφερε στην πόλη την αλλαγή με σχεδιασμό, πρόγραμμα και όραμα. Ο Αδάμαντος φρόντισε για τη δημιουργία γηροκομείου κοντά στην περιοχή Καραόλου το 1948 και άρχισε την ανέγερση των εργατικών κατοικιών, 48 στην περιοχή του Σταυρού και 12 στην εντός των τειχών πόλη, για τη στέγαση των παραγκόβιων και των αστέγων. Οργάνωσε συσσίτιο για τους απόρους, δημιούργησε παιδοκομικό σταθμό, δημοτικό στάδιο, δημοτικά λουτρά, κατεδάφισε το παλιό σφαγείο (περιοχή ξενοδοχείου Κωνστάντια) και ανήγειρε νέο στην οδό Λάρνακος, μακριά από τις οικιστικές περιοχές, ανήγειρε αποχωρητήρια, φτωχοκομείο, ορφανοτροφείο και το δημοτικό κέντρο Αλάσια, απαγόρευσε την εκτροφή χοίρων, εκτός στα περιβόλια. Φρόντισε για την ασφαλτόστρωση και τον ηλεκτροφωτισμό των πλείστων δρόμων της πόλης. Βελτίωσε την υδατοπρομήθεια και την καθαριότητα, και δημιούργησε κήπους. Το 1952 άρχισε την ανέγερση της αίθουσας της Δημοτικής Βιβλιοθήκης. Κύριο μέλημα του ήταν η ανύψωση του βιοτικού επιπέδου και η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των πολιτών, και στους τομείς αυτούς η συμβολή του ήταν αξιόλογη.

Η προσφορά του εκτιμήθηκε δεόντως από τους Αμμοχωστιανούς και υπηρέτησε ως Δήμαρχος μέχρι το 1953, έχοντας επιτύχει σε τρεις εκλογικές αναμετρήσεις (21.3.1943, 26.5.1946 και 22.5.1949). Όμως, είχε διαφορετικές απόψεις από το ΑΚΕΛ (του οποίου ήταν ιδρυτικό στέλεχος) για τη Διασκεπτική: την υποστήριζε σθεναρά, όπως και τη γραμμή της αυτοκυβέρνησης ως πρώτου βήματος για την Ένωση. Θεωρούσε πως η φανατική υποστήριξη της Ένωσης και η ακραία συνθηματολογία δεν οδηγούσε στην καλύτερη λύση του Κυπριακού. Έτσι κατηγορήθηκε για ανυπακοή και το 1952 διεγράφη από το κόμμα. Στις εκλογές του 1953 κατήλθε ως ανεξάρτητος, με βασική πολιτική την επιδίωξη συνταγματικών ελευθεριών και την προώθηση συντάγματος αυτοκυβέρνησης. Οι μέχρι πρότινος κομματικοί υποστηρικτές του, που τώρα μετατράπηκαν σε ένθερμους υποστηρικτές της Ένωσης, του απέδωσαν χαρακτηρισμούς όπως «προδότης, αποστάτης και εχθρός του λαού», ενώ οι ιδεολογικοί του αντίπαλοι τον αποκαλούσαν «μίασμα». Στην εκλογική αναμέτρηση της 17.5.1953 βρέθηκε ανάμεσα στις οργανωμένες αντίπαλες δυνάμεις της αριστεράς και της δεξιάς. Δήμαρχος εξελέγη ο Ανδρέας Πούγιουρος της αριστεράς, ενώ ο Αδάμαντος κατετάγη τρίτος με μικρή διαφορά από τον υποψήφιο της δεξιάς Νικόλα Αντωνίου, αποτέλεσμα που θεωρείται τιμητικό. Άφησε την τελευταία του πνοή στις 15.4.1959, την ώρα του μαθήματος στο Διδασκαλικό Κολλέγιο στη Μόρφου.

 

 

Το μεγαλοπρεπές για την εποχή Δημαρχείο Αμμοχώστου όπως το αφήσαμε το 1974

 

Όσον αφορά στους παραγκόβιους, σύμφωνα με δήλωση του Ανδρέα Πούγιουρου, Δημάρχου από το 1953, 28 ετών, και για τα πλείστα χρόνια μέχρι την οικειοθελή αποχώρησή του το 2001, υπήρξε το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετώπισε ο Δήμος από τον Β΄ Παγκόσμιο μέχρι την εισβολή. Υπολογίζεται ότι ανέρχονταν σε μερικές χιλιάδες ή πέραν του 10% του πληθυσμού της πόλης, ένα σημαντικό ποσοστό. Αυτοί προέρχονταν από διάφορα χωριά, κυρίως της επαρχίας, και εγκαθίσταντο στην πόλη, στην παραλία και στις σπηλιές του Καραόλου, είτε γιατί ήταν άστεγοι, είτε για να εργαστούν στο λιμάνι, τους πορτοκαλεώνες κλπ. Το πρόβλημα αντιμετωπίστηκε με την ανέγερση δημοτικών κατοικιών στην περιοχή Σταυρού, αφού εξασφαλίστηκαν δάνεια από τους εφόρους δανείων (Loan Commissioners) με έγκριση του Κυβερνήτη.

Σημείωση: Ιστορία του Δημαρχείου, απόσπασμα από το βιβλίο του Γιάγκου Κλεόπα «Αμμόχωστος - Μια ατελείωτη Ιστορία»